به گزارش کردپرس، پژوهش تازه‌ای در شماره ۹۱ ژورنال Archiv Orientální  به همت متین یوکسل، منتشر شده و به بررسی زندگی و دستاوردهای توفیق وهبی، چهره‌ی برجسته نظامی، سیاسی و روشنفکر کرد، می‌پردازد. متین یوکسل در این مقاله نشان می‌دهد که وهبی، از دوران ارتش عثمانی تا فعالیت‌های سیاسی در عراق، نقشی کلیدی در نوسازی زبان کردی ایفا کرده است. وی با بهره‌گیری از تعاملات علمی با شرق‌شناسان بریتانیایی و حضور در «مناطق تماس» فرهنگی-سیاسی، دستور زبان کردی را تدوین و نخستین فرهنگ کردی–انگلیسی را منتشر کرد. این پژوهش همچنین تأکید می‌کند که وهبی، با انتشار نشریات چندزبانه و دفاع از آموزش و فرهنگ کردی، توانست زبان مادری خود را در برابر فشارهای زبانی تثبیت کند و نقش مؤثری در هویت‌سازی و مدرن‌سازی فرهنگی کردها ایفا نماید.

زندگی و کارنامه حرفه‌ای توفیق وهبی

توفیق وهبی در سال ۱۸۹۱ در سلیمانیه زاده شد و پس از تحصیل در بغداد و استانبول، به مقام افسری در ارتش عثمانی رسید. او در دوران سلطنت عراق، پست‌های کلیدی همچون وزیر اقتصاد، آموزش و رفاه اجتماعی را در اختیار داشت و پس از انقلاب ۱۹۵۸ عراق، به بریتانیا مهاجرت کرد و تا پایان عمر در لندن اقامت گزید.

وهبی بیش از هر چیز به دلیل اصلاح و نوسازی زبان کردی شناخته می‌شود؛ تلاشی که او را به یکی از پایه‌گذاران علمی مدرن زبان کردی در قرن بیستم بدل کرد.

«مناطق تماس» و شکل‌گیری دانش

مفهوم «مناطق تماس» برگرفته از نظریات ماری لوییس پرات و تحلیل‌های عریف دیرلیک است و فضاهایی را توصیف می‌کند که در آن فرهنگ‌ها و جوامع با تفاوت‌های تاریخی و سیاسی، تحت شرایط نابرابر با یکدیگر تعامل می‌کنند.

وهبی در تعامل نزدیک با شرق‌شناسان بریتانیایی مانند اِد. ب. سوان و سی. ج. ادموندز، دانش خود در زمینه زبان و فرهنگ کردی را گسترش داد. این تعاملات شامل ترجمه، نقد متون غربی و همکاری علمی بود و به وهبی امکان داد دستور زبان کردی را به شکل علمی تدوین و فرهنگ کردی–انگلیسی را به چاپ برساند.

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که فضاهای مشابه در تاریخ جهان، مانند «رنسانس بنگال» یا تبادلات فرهنگی میان چین و اروپا، همزمان عرصه سلطه و تبادل علمی بوده‌اند؛ نمونه‌ای که تجربه وهبی نیز منعکس‌کننده آن است.

زبان کردی؛ از امپراتوری عثمانی تا تشکیل دولت-ملت ها

کردها عمدتاً در مناطق مرزی امپراتوری عثمانی، روسیه تزاری و ایران قاجار زندگی می‌کردند. پس از جنگ جهانی اول، سرزمین‌های کردنشین تحت پنج دولت جدید تقسیم شدند. زبان کردی، به عنوان شاخص هویت کردها، طی قرن بیستم روند بازسازی و استانداردسازی خود را تجربه کرد.

چاپ نخستین روزنامه کردی «کوردستان» در قاهره (۱۸۹۸) و فعالیت‌های چاپ و نشر در بغداد و سلیمانیه، زمینه احیای زبان کردی را فراهم کرد. عراق، به دلیل جمعیت قابل توجه کرد و برخورداری نسبی از حقوق سیاسی، نقش مهمی در مدرن سازی زبان کردی ایفا کرد و مراکز آموزشی و رسانه‌ای بغداد، در ترویج و استانداردسازی این زبان نقش برجسته داشتند.

اصلاح و نوسازی زبان کردی توسط وهبی

وهبی نخستین دستور زبان کردی خود را در سال ۱۹۲۹ با عنوان Destûrî Zimanî Kurdî منتشر کرد و در سال ۱۹۶۶ با همکاری سی. ج. ادموندز، فرهنگ بزرگ کردی–انگلیسی را در آکسفورد به چاپ رساند.

او همچنین از نخستین مدافعان کاربرد خط لاتین برای کردی بود و در دهه‌ی ۱۹۳۰ با جلالت بدرخان درباره وحدت الفبا گفتگو کرد. علاوه بر این، وهبی سه نشریه چندزبانه منتشر کرد: Dengî Gêtî Taze کردی، al-Katib (عربی و Kurdish Studies/Kurdica (انگلیسی) که هدف آن‌ها ارتقای دانش و اصلاح زبان کردی بود.

وهبی با ترجمه آثار غربی و نقد متون موجود، تلاش کرد کردی را به استانداردی علمی و مدرن نزدیک کند و آن را در دانشگاه‌ها، مطبوعات و رادیو تثبیت نماید.

زبان و هویت؛ مقاومت در برابر تبعیض زبانی

با ظهور دولت‌های جدید، زبان کردی هم به عنوان ابزار هویت‌سازی کردها و هم به عنوان وسیله‌ای برای تبعیض (linguicism) مطرح شد. وهبی در برابر این فشارها مقاومت کرد و با انتشار متون علمی و ادبی کردی، زبان مادری خود را در حوزه آموزش و فرهنگ تثبیت نمود.

شهرهایی مانند بغداد، با مراکز نشر، رادیو و دانشگاه، نقش کلیدی در ارتقای سطح علمی و استانداردسازی زبان کردی ایفا کردند و وهبی از این ظرفیت‌ها بهره گرفت.

تجربه و فعالیت‌های وهبی نشان می‌دهد که نوسازی زبان کردی نه تنها تحت تأثیر غرب بلکه از طریق اصلاحات داخلی و تلاش روشنفکران کرد شکل گرفته است. وهبی نمونه بارز روشنفکری است که در «مناطق تماس» زیست و با تعامل سازنده و علمی با شرق‌شناسی اروپایی، به بازسازی فرهنگی و زبانی خود پرداخت.

مطالعه او اهمیت تعامل شرق و غرب و نقش مؤثر شرق‌شناسی اروپایی در فرآیندهای هویت‌سازی و زبان‌شناسی را برجسته می‌سازد و زمینه‌ای فراهم می‌کند تا تاریخ زبان کردی و تلاش‌های اصلاحی آن در بستر تاریخی، فرهنگی و سیاسی، جامع‌تر درک شود.

یوکسل در پایان، توفیق وهبی را در کنار مهدی امین بوزرسلان می‌گذارد و هر دو را از پایه‌گذاران نوسازی زبان کردی در قرن بیستم می‌داند.