به گزارش کردپرس، مقاله حاضر به بررسی تلاقی جنگ پهپادی و اسلام سیاسی در سیاست خارجی معاصر ترکیه می‌پردازد و استدلال می‌کند که محور روبه‌رشد نظامی ـ فناورانه این کشور ـ با محوریت شرکت‌هایی چون «بایکار» ـ بستر شکل‌گیری نوعی جدید از مداخله‌گری منطقه‌ای را در غرب آسیا، شمال آفریقا و قفقاز فراهم کرده است. این مطالعه نشان می‌دهد که با بررسی به‌کارگیری پهپادهای ترکیه در لیبی، سوریه، قره‌باغ و دیگر میدان‌ها، سامانه‌های پرنده بدون سرنشین (UAS) نه‌تنها ابزار اعمال قدرت سخت، بلکه وسیله‌ای برای فرافکنی ایدئولوژیک همسو با چشم‌انداز نئوعثمانی‌گرایانه و همبستگی اسلام‌گرایانه آنکارا بوده‌اند.
تحلیل حاضر دیپلماسی پهپادی ترکیه را در چارچوب جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیکی گسترده‌تری قرار می‌دهد که در آن، پیوند نوآوری دفاعی و اسلام سیاسی تحت رهبری رجب طیب اردوغان، نوعی مداخله‌گری تهاجمیِ فناورانه را ممکن ساخته است. این مقاله همچنین نشان می‌دهد که استفاده ترکیه از پهپادها چگونه مرز میان منافع امنیتی دولت و شبکه‌های فراملی مذهبی ـ سیاسی را مخدوش کرده و الگوهای سنتی نفوذ منطقه‌ای، ائتلاف‌سازی و حاکمیت را دگرگون می‌کند.

خیزش ناگهانی ترکیه به‌عنوان قدرت پهپادی

ظهور سریع ترکیه به‌عنوان یک قدرت نوظهور پهپادی، تعاملات خارجی این کشور را به‌طور بنیادین پیکربندی مجدد کرده است. در یک دهه گذشته، آنکارا با ایجاد یک صنعت بومی هواگردهای بدون سرنشین ـ به رهبری پهپاد رزمی «بایراکتار TB2» شرکت بایکار ـ ابزاری راهبردی و هم‌زمان منبعی برای غرور ملی ساخته است. این پهپادها به ترکیه امکان داده‌اند تا با هزینه‌ای نسبتاً اندک، قدرت نظامی خود را در لیبی، سوریه، قره‌باغ و فراتر از آن اعمال کند و میدان‌های نبرد منطقه‌ای را تغییر دهد.

در داخل کشور، موفقیت صنعت پهپادی ترکیه تحت رهبری اردوغان به اسطوره‌ای ایدئولوژیک بدل شده است؛ روایتی از «ترکیه‌ای در حال خیزش» که شکوه دوران عثمانی را احیا می‌کند و در جهان اسلام نقش رهبری می‌پذیرد. این پیوند میان ایدئولوژی اسلام‌گرایانه و فناوری نظامی، خاورمیانه را دگرگون کرده و به‌زعم نویسنده، منافع ایالات متحده را نیز به چالش کشیده است.

تحلیل حاضر، انقلاب پهپادی ترکیه، کاربردهای میدانی آن، ریشه‌های ایدئولوژیک و پیامدهای راهبردی‌اش را بررسی می‌کند و در پایان، جمع‌بندی‌ها و توصیه‌هایی سیاستی برای تصمیم‌گیران آمریکایی ارائه می‌دهد.

بایکار و شکل‌گیری مجتمع نظامی ـ فناورانه

صنعت دفاعی ترکیه از وابستگی خارجی به تولید تهاجمی داخلی گذر کرده و پهپادها در قلب این تحول قرار دارند. «بایراکتار TB2»، پهپادی با مداومت پروازی بالا و حرکت در ارتفاع متوسط، نمونه شاخص این روند است. شرکت بایکار ـ که سلجوق بایراکتار، داماد اردوغان، از بنیان‌گذاران آن است ـ از یک شرکت کوچک هوافضایی به بازیگری جهانی بدل شد.

این پهپاد نسبتاً ارزان (چند میلیون دلار برای هر فروند)، قادر به حمل مهمات هدایت‌شونده دقیق و پرواز بیش از ۲۴ ساعت است. ابتدا در عملیات علیه کردها در سوریه به‌کار رفت و سپس در نبردهای متعارف علیه ارتش‌های منظم نقش‌آفرینی کرد. ترکیه بعدها پهپادهای سنگین‌تر «آقینجی» و نسخه دریایی «TB3» را نیز به زرادخانه خود افزود. هرچند شرکت صنایع هوافضای ترکیه (TAI) نیز پهپادهایی چون «آنکا» تولید کرده، اما موفقیت بایکار نماد این جهش بوده است.

این رونق بومی با سرمایه‌گذاری کلان دولت و حمایت سیاسی مستقیم همراه شد. ریاست صنایع دفاعی ترکیه (SSB) منابع گسترده‌ای را به شرکت‌های خصوصی اختصاص داد تا محدودیت‌های وارداتی و تحریم‌ها دور زده شود. تنها در سال ۲۰۲۴، بایکار بیش از ۱.۸ میلیارد دلار صادرات داشت و حدود ۹۰ درصد گردش مالی‌اش از خارج تأمین شد. گفته می‌شود ترکیه حدود ۶۵ درصد بازار جهانی پهپادهای مسلح با ارتفاع متوسط را در اختیار دارد.

پهپادها در میدان نبرد: مداخله در عمل

پهپادهای نظامی ترکیه صرفاً به عنوان یک نماد داخلی منحصر نیستند. از میانه دهه ۲۰۱۰، بایراکتار TB2 و نمونه‌های مشابه در چندین میدان نبرد فعالانه به‌کار گرفته شدند و موازنه‌ها را تغییر دادند.

لیبی:
در سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰، ترکیه به حمایت نظامی از دولت وفاق ملی (GNA) در طرابلس علیه نیروهای خلیفه حفتر پرداخت. پهپادهای TB2 نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کردند؛ توپخانه و تانک‌های ارتش ملی لیبی را منهدم کردند و محاصره طرابلس را شکستند. این مداخله، پیشروی حفتر را متوقف و مسیر توافق سیاسی را هموار کرد.

سوریه و عراق:
ترکیه از پهپادها برای حملات فرامرزی علیه پ‌ک‌ک و نیروهای کرد سوری (YPG/SDF) و تا حدی داعش استفاده کرده است. پهپادها در عملیات‌های «شاخه زیتون»، «چشمه صلح» و «سپر بهار» نقش محوری داشتند و به پیشروی نیروهای تحت حمایت آنکارا کمک کردند. در ادلب نیز پهپادهای ترکیه ستون‌های ارتش سوریه را هدف قرار دادند و حمله را متوقف ساختند.

قره‌باغ:
در جنگ ۲۰۲۰، ترکیه با ارسال صدها پهپاد TB2 و آموزش نیروهای آذربایجانی، نقش کلیدی در پیروزی باکو ایفا کرد. پهپادها ستون های زرهی‌ و پدافند هوایی ارمنستان را نابود کردند و چهره جنگ را تغییر دادند. این پیروزی، نفوذ ترکیه در قفقاز جنوبی را به‌شدت افزایش داد.

اسلام‌گرایی، نئوعثمانی‌گری و فناوری

توان پهپادی ترکیه بخشی از راهبردی گسترده‌تر است که ملی‌گرایی، اسلام سیاسی و نوستالژی عثمانی را درهم می‌آمیزد. اردوغان بارها از بازگشت ترکیه به نقش تاریخی خود در جهان اسلام سخن گفته و پهپادها را نماد «جهش ملی فناوری» معرفی کرده است. در این روایت، پهپادها محصول «ذهن مسلمان» هستند که قادرند با تسلیحات غربی رقابت کنند.

این گفتمان، هم در داخل برای بسیج افکار عمومی و هم در خارج برای مشروعیت‌بخشی به مداخلات نظامی به‌کار می‌رود. پهپادها به ترکیه امکان می‌دهند بدون استقرار گسترده نیرو، در کشورهای مسلمان مداخله کند و این مداخلات را به‌عنوان دفاع از «مظلومان» معرفی نماید.

ائتلاف‌ها، شبکه‌های اسلام‌گرا و دیپلماسی تسلیحاتی

دیپلماسی پهپادی ترکیه با شبکه‌ای از ائتلاف‌های ایدئولوژیک همراه است. قطر، نزدیک‌ترین متحد آنکارا، از نخستین خریداران بایراکتار بود. همکاری ترکیه و قطر به حمایت از جریان‌های وابسته به اخوان‌المسلمین در لیبی، تونس و غزه انجامید.

ترکیه همچنین روابط نزدیکی با حماس برقرار کرده و به این گروه پوشش سیاسی داده است. در لیبی، حمایت ترکیه از شبه‌نظامیان نزدیک به اخوان‌المسلمین انجام شد و در سوریه نیز برخی گروه‌های اسلام‌گرا از حمایت غیرمستقیم آنکارا برخوردار بودند. فروش پهپاد به کشورهایی چون پاکستان، مالزی و الجزایر، دامنه نفوذ نظامی ـ فناورانه ترکیه را گسترش داده است.

پیامدهای منطقه‌ای و چالش برای ایالات متحده

این الگوی مداخله‌گری، منافع آمریکا را به‌طور مستقیم تحت تأثیر قرار داده است. ترکیه با وجود عضویت در ناتو، بارها در تضاد با راهبردهای واشنگتن عمل کرده است؛ از حمله به نیروهای مورد حمایت آمریکا در سوریه گرفته تا تشدید تنش‌ها در مدیترانه شرقی علیه یونان و قبرس.

حمایت ترکیه از جریان‌های اسلام‌گرا، ایجاد شکاف در میان متحدان آمریکا در خاورمیانه و نزدیکی هم‌زمان آنکارا به روسیه و چین، نگرانی‌های جدی در واشنگتن ایجاد کرده است. ترکیه امروز نه متحدی قابل‌اتکا، بلکه بازیگری سیال و پیش‌بینی‌ناپذیر با ابزارهای فناورانه پیشرفته است.

جمع‌بندی‌:

• ترکیه به قدرتی واقعی در حوزه پهپادهای مسلح تبدیل شده و بازار جهانی را در اختیار گرفته است.
• پهپادها نقش هم افزایی در مداخلات نظامی ترکیه از لیبی تا قفقاز داشته‌اند.
• این موفقیت‌ها در چارچوب روایت اسلام‌گرایانه و نئوعثمانی اردوغان تفسیر می‌شوند.
• صادرات تسلیحاتی ترکیه عمدتاً به دولت‌ها و گروه‌های همسو با دیدگاه‌های ایدئولوژیک آنکارا انجام می‌شود.
• این روند، موازنه‌های منطقه‌ای و منافع ایالات متحده را با چالش مواجه کرده است.

نویسنده پیشنهاد می‌کند آمریکا با تقویت متحدان منطقه‌ای، کنترل اشاعه پهپادها، اعمال فشار از مسیر ناتو و تحریم‌های هدفمند، و هم‌زمان حفظ گفت‌وگو با آنکارا، مانع از برهم خوردن نظم منطقه‌ای شود. همچنین سرمایه‌گذاری در گزینه‌های غیرنظامی و حمایت از حکمرانی فراگیر در کشورهای مسلمان می‌تواند جذابیت روایت ترکیه را کاهش دهد.

منبع: فصلنامه خاورمیانه

درباره نویسنده:
محمد طه علی پژوهشگر حوزه منازعه و صلح با مدرک کارشناسی ارشد در تحلیل منازعه و صلح‌سازی است. تمرکز پژوهشی او بر پیوند ایدئولوژی و راهبرد در خاورمیانه و خودمختاری راهبردی دولت‌های منطقه‌ای است.