در حاشیه این جشنواره، با الیکا عبدالرزاقی، بازیگر شناختهشده و داور این دوره گفتوگویی صمیمانه داشتیم؛ درباره دغدغههای اجتماعی هنرمندان خیابانی، مرز میان اعتراض و شعار، نقش مدیران فرهنگی و امید او به بازگشت دوباره فضای بینالمللی تئاتر مریوان.
عبدالرزاقی در این گفتوگو از باور خود به تئاتر بهعنوان ابزار آگاهی و تغییر میگوید و تأکید میکند: تئاتر یعنی آگاهی، یعنی اندیشه، یعنی امید.
کرد پرس: خانم عبدالرزاقی، کارهایی که در این چند روز از تئاتر خیابانی مریوان دیدید، توانستند آن فلسفه و هویت واقعی این جشنواره را نشان بدهند؟
عبدالرزاقی: ببینید، در تئاتر خیابانی در واقع هنرمند دغدغههای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دارد؛ یعنی هنرمند خیابانی، هنرمند معترض است. مثل همان خواننده رپی که معترض است. تئاتر خیابانی هم چنین وضعیتی دارد، اما با رویکردهای متفاوت. هر جامعهای یکسری چیزهایی را از هنر طلب میکند. مثلاً وقتی مردم زیاد شوخی، خنده و تفریح دوست دارند، بخشی از تئاتر خیابانی فقط برای سرگرم کردن مردم کار میکند، نه لزوماً برای اعتراض یا ایجاد پرسش.
اما همین سرگرم کردن هم خودش کم نیست. من در برابر این نوع کارها مقابلهای نمیکنم. در مملکتی که هنوز تئاتر خوراک شب مردم نیست ـ نان شبشان نشده ـ همین که بتوانیم مردم را جمع کنیم، با آنها صحبت کنیم و در یک بستر جمعی با هم حرف بزنیم، خودش یک حرکت فرهنگی است.
وقتی فرهنگ رشد نکند، جامعه رشد نمیکند و وقتی اعتراضی وجود نداشته باشد، کشور پیشرفت نمیکند. اما باز هم میگویم: من حتی به کارهایی که صرفاً مردم را شاد میکنند اعتراض ندارم، چون همین جمع کردن مردم و ایجاد گفتوگو در خیابان، خودش یک آغاز است.
کرد پرس: در صحبتهایتان به مفهوم «اعتراض» اشاره کردید. از نظر شما چطور باید این اعتراض را در تئاتر خیابانی بیان کرد تا اثرگذار باشد و به شعارزدگی نرسد؟
عبدالرزاقی: بله، امسال کارهایی داشتیم که سبک و سیاقشان کاملاً خیابانی بود؛ در میدان اجرا میشدند، معترض بودند و درونمایه اجتماعی داشتند. اما اینکه «چطور اعتراضمان را بیان میکنیم»، خیلی مهم است.
شعار همیشه بد نیست. خیلی وقتها میشود از کلیشه یا شعار بهدرستی استفاده کرد و نتیجه خوبی گرفت. اما زمانی که کار شعارزده میشود، یعنی بازیگر میخواهد تماشاگر را به زور متوجه کند که «ما داشتیم به تو چه میگفتیم»، آنوقت اثر از بین میرود.
در آثار امسال زیاد دیدیم که تصویری زیبا، فضاسازی قوی و ایدهای درخشان ساخته میشد، اما بعد بازیگر شروع میکرد به صحبت مستقیم با تماشاگر و همه تأثیر قبلی از بین میرفت. در حالیکه ما قبلتر، بدون آن حرف زدن مستقیم، دریافت عمیقتری داشتیم.
البته در کنار اینها، ما کارهای درجهیکی هم داشتیم. کارهایی که اگر به جشنواره فجر معرفی شوند، حتماً خواهند درخشید. پس بله، کارهای واقعی خیابانی داشتیم؛ هرچند بعضی اجراها بیشتر به درد صحنه میخوردند تا خیابان.
کرد پرس: شما همیشه از تأثیر محدودیت بر خلاقیت حرف زدهاید. آیا هنوز هم معتقدید که همین محدودیتها باعث پیشرفت تئاتر خیابانی شدهاند؟
عبدالرزاقی: بله، صددرصد. ما مورچهوار جلو آمدهایم، آرام اما پیوسته. از وقتی وارد تئاتر شدیم، همیشه محدودیت داشتیم، اما همین محدودیتها باعث خلاقیت شدند. از قدیم، هنر نمایش برای سیاستها ترسناک بوده، چون تفکر را با خودش میآورد.
وقتی تفکر در کار باشد، آگاهی بهوجود میآید و آگاهی، آگاهسازی میکند. اگر مردم آگاه باشند، خودشان کشورشان را میسازند. نیازی نیست متولیان بیرونی بیایند برایشان تصمیم بگیرند.
اما متأسفانه گاهی کسانی درباره تئاتر تصمیم میگیرند که از این حوزه نیستند. مثلاً مدیری که قبلاً در زیباسازی شهرداری کار کرده، میشود مدیر تئاتر! طبیعی است که او درد بچههای تئاتر را نمیفهمد. وقتی چنین مدیری از یک نمایش لذت میبرد، منظورش «لذت عام» است نه «لذت خاص یا هنری». برای همین سطح سلیقه مردم هیچوقت با آن نگاه رشد نمیکند.
سطح سلیقه مردم را هنرمندان رشد میدهند، با آثار خوب و اثرگذارشان و همین روند ـ هرچند آهسته ـ ادامه دارد. درست است که گامها کوچکاند، اما ما همیشه رو به جلو بودهایم. اگر قرار بود به عقب نگاه کنیم، سالها پیش این مسیر را رها کرده بودیم.
کرد پرس: به عنوان داور جشنواره، مهمترین معیار شما در ارزیابی آثار چه بود و روند داوری چگونه پیش رفت؟
عبدالرزاقی: در داوری هیچ سفارشی یا فشاری وجود نداشت. ما سه داور بودیم با سلیقههای متفاوت، با هم بحث میکردیم، به چالش میکشیدیم و در نهایت به رأی نهایی میرسیدیم.
معیار ما فقط تئاتر بود، نه سیاست، نه سفارش. برای من هماهنگی ایده، بازی و ارتباط با مخاطب مهمترین فاکتورها بودند. تئاتر خیابانی باید زنده باشد و با مردم نفس بکشد.
کرد پرس: شما در صحبتهایتان به حضور گروههای خارجی در دورههای گذشته اشاره کردید. به نظر شما وجه بینالمللی جشنواره تئاتر خیابانی مریوان چه جایگاهی دارد و چطور میتوان آن را احیا کرد؟
عبدالرزاقی: در سالهای قبل، گروههایی از لهستان، آلمان، انگلستان و چند کشور دیگر در جشنواره مریوان حضور داشتند؛ چه در بخش خیابانی و چه صحنهای. جلوی تالار وحدت، در فضای باز تئاتر شهر، همیشه کارهای متنوع و فوقالعادهای از کشورهای مختلف میدیدیم.
الان متأسفانه به خاطر محدودیت روابط بین کشورها این بخش کمرنگتر شده است. یکی از دلایلش هم انتخاب آثار و البته محدودیتهای سیاسی است که باعث شده گروههای خارجی کمتر به ایران بیایند.
امیدوارم شرایطی فراهم شود که دوباره این ترس از بین برود و همکاریها از سر گرفته شود. دستکم در حوزه تئاتر، این گفتوگوها باید ادامه پیدا کند. تئاتر زبان مشترک مردم دنیاست؛ هیچ مرزی نباید مانع گفتوگوی فرهنگی شود. جشنواره مریوان ظرفیت آن را دارد که دوباره به جایگاه بینالمللی خودش برگردد و این اتفاق به هنرمندان ایرانی هم انگیزه میدهد تا آثارشان را در سطح جهانی عرضه کنند.
کرد پرس: در پایان، اگر بخواهید تصویری کلی از وضعیت تئاتر امروز ایران بدهید، آن را چطور توصیف میکنید؟
عبدالرزاقی: تئاتر کشور ما زنده و پویاست. اتفاقات خوبی در حال رخ دادن است. جوانان باهوش، باسواد و خلاقی وارد عرصه شدهاند. یک زمانی فکر میکردیم باید به نسل جدید یاد بدهیم چهکار کنند، اما حالا به جایی رسیدهایم که باید بنشینیم و برایشان دست بزنیم. آنها کارشان را بلدند و نگاه تازهای دارند.
من مطمئنم مسیر تئاتر خیابانی در ایران رو به جلو است؛ شاید آرام، شاید سخت، اما پیوسته و پیشرو. اگر به عقب نگاه کرده بودیم، خیلی وقت پیش این کار را بوسیده بودیم و کنار گذاشته بودیم. ولی ما ادامه دادیم، چون باور داریم تئاتر هنوز میتواند تغییردهنده باشد؛ چون «تئاتر یعنی آگاهی، یعنی اندیشه، یعنی امید».
گفت و گو: سروش حبیبی راد
نظر شما