روابط ترکیه و روسیه را پس از فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و پایان جنگ سرد، می توان تحت سه فصل جداگانه مورد بررسی قرار داد.

فصل نخست پس از سال 1991، به مدت 10 سال شاهد رقابت شدیدی میان دو کشور بود، به ویژه رقابت بر سر نفوذ در کشورهای تازه استقلال یافتۀ منطقۀ اوراسیا و آسیای مرکزی و منابع غنی انرژی آنها. تلاش های ترکیه در این دوره به امضا و اجرای قرارداد خط لولۀ باکو – تفلیس – جیهان و روابط نزدیک با جمهوری آذربایجان و گرجستان انجامید.

در همین دورۀ رقابت، حمایت غیر مستقیم روسیه از حزب کارگران کردستان (PKK)، و در مقابل، حمایت پنهان ترکیه از شورشیان چچن، مشکلات عدیده ای در روابط دو کشور ایجاد کرد.

اما از پایان دهۀ 1990 این دو قدرت منطقه ای تصمیم گرفتند با جایگزین کردن «همکاری» به جای «رقابت» در حوزه های گوناگون، دورۀ جدیدی از روابط دوجانبه ار آغاز کنند. این تصمیم با انتخاب ولادیمیر پوتین به عنوان رئیس جمهور روسیه در سال 2000، دو سال پیش از به قدرت رسیدن رجب طیب اردوغان به عنوان رهبر حزب عدالت و توسعه (AKP)، اتخاذ شد.

از آن زمان تا کنون، پوتین و اردوغان روابط ترکیه و روسیه را به سمت مدل منحصر به فردی از روابط بین المللی هدایت کرده اند. آنها در سال 2010 یک شورای عالی همکاری با حضور چندین وزیر از دو طرف تشکیل دادند، با این هدف که روابط دو جانبه را هر چه بیشتر نهادینه و تضمین کنند. پوتین و اردوغان به عنوان دو رهبر عمل گرا، هرگز اجازه ندادند اختلاف نظرهای سیاسی و منطقه ای مانعی جدی در راه ارادۀ آنها مبنی بر توسعۀ همکاری هایشان در زمینه های اقتصادی، تجاری، انرژی و گردشگری ایجاد کنند.

مهمترین بحران میان آنکارا و مسکو، پس از ساقط کردن جت روسی توسط نیروی هوایی ارتش ترکیه، 9 ماه به طول انجامید و پس از آنکه حکومت ترکیه به خاطر این رویداد عذر خواهی کرد، به سمت حل و فصل شده پیش رفت.این بحران حقیقت تلخی را نشان داد – به ویژه برای ترکیه – که دو طرف تمایلی به قطع روابطشان ندارند. می توان گفت این دورۀ همکاری بیشتر به نفع روسیه بوده است، چرا که کسری تراز تجاری سالانۀ ترکیه حدود 20 میلیارد دلار است و این کشور به شدت به گاز طبیعی روسیه وابسته شده است.

فصل سوم روابط ترکیه و روسیه در جریان جنگ داخلی سوریه آغاز شد، به ویژه پس از تشدید دخالت نظامی روسیه در اواخر سال 2015. ترکیه با رضایت روسیه توانست نخستین عملیات نظامی گستردۀ برون مرزی خود را در خاک سوریه انجام دهد؛ عملیات سپر فرات در ماه اوت 2016. علاوه بر این، عملیات نظامی شاخۀ زیتون در منطقۀ عفرین نیز تنها با رضایت روسیه میسر شد.

دیالوگ میان پوتین و اردوغان شرایط را برای ایجاد دو روند آستانه و سوچی با حضور جمهوری اسلامی ایران مهیا کرد. هدف از این مذاکرات برقراری آتش بس در کشور جنگ زدۀ سوریه و ایجاد زمینۀ حل و فصل سیاسی بحران این کشور است.

این دیالوگ تا کنون سه نتیجۀ اصلی داشته است: نخست، ترکیه ناچار شده است بپذیرد که بشار اسد رئیس جمهور سوریه در قدرت باقی بماند، که این تغییری بنیادی در سیاست ترکیه است. ترکیه همچنین پذیرفته است که ایران و روسیه حضور دراز مدت خود را در سوریه، هم از نظر نظامی و هم سیاسی، تضمین کرده اند.

دوم، قرار گرفتن ترکیه در کنار ایران و روسیه در سوریه، به تنش در روابط ترکیه با متحدان سنتی غربیش منجر شده است، از جمله با ایالات متحده. موافقت روسیه با جنگ ترکیه علیه گروه کرد سوری یگان های مدافع خلق (YPG) در عفرین، روابط میان آنکارا و واشنگتن را که به دلایلی دیگر از قبل دچار تنش شده بود، بیش از پیش متشنج کرد. همچنین کشورهای اروپایی نیز به تندی لب به انتقاد گشودند و انگیزه های واقعی ترکیه در حملۀ نظامی به خاک سوریه را مورد سؤال قرار دادند. اما با وجو این واکنش ها اینک ترکیه خود را برای آغاز عملیات نظامی جدید در شرق سوریه آزادتر از پیش می بیند، حتی اگر به قیمت به خطر افتادن روابطش با شرکای ناتو تمام شود. طرح ترکیه برای خرید سامانۀ دفاع موشکی S-400 از روسیه را نیز باید با در ذهن داشتن همین مسأله ارزیابی کرد.

سوم، همکاری با روسیه باعث شد ترکیه به یک قدرت سخت در منطقۀ خود تبدیل شود. اینک نیروهای نظامی ترکیه در مناطق ادلب، عفرین و الباب در شمال غربی سوریه حضور دارند و حکومت این کشور وعده می دهد که اهداف بعدی آن شرق رودخانۀ فرات و حتی شمال عراق خواهند بود. این یک واقعیت است که دیگر وعده های نظامی ترکیه از سوی قدرت های جهانی و کشورهای منطقه جدی تر از پیش انگاشته می شوند. اردوغان به کرات متذکر شده است که این امر جایگاه ترکیه را بر سر میز مذاکره و تصمیم گیری دربارۀ آیندۀ سوریه مستحکم تر می کند.

هم تاریخ و هم جغرافیا بر اهمیت روابط میان ترکیه و روسیه تأکید دارند. همکاری آنها برای ثبات [یا بی ثباتی] یک منطقۀ گسترده، از اوراسیا تا قفقاز و از دریای سیاه تا خاورمیانه مهم است. دو فصل نخست روابط ترکیه و روسیه پس از پایان جنگ سرد این را نشان داده است، اما جهت جدید روابط این دو کشور گویای داستان دیگری است. با توجه به اینکه برقراری ثبات و بازگشت به شرایط عادی در سوریه سال ها طول خواهد کشید و حضور ترکیه نیز در نمایش سوریه تحمل شده است، می توان گفت که همکاری روسیه و ترکیه در مسائل امنیت منطقه ای از حد روابط تاکتیکی فراتر رفته است.

منبع: حریت

ترجمه: خبرگزاری کردپرس – سرویس ترکیه